Skip to content

Sāmavedīẏa Sandhyāvidhi

ওঁ বিষ্ণুঃ ওঁ বিষ্ণুঃ ওঁ বিষ্ণুঃ।
ওঁ তদ্বিষ্ণোঃ॑ পর॒মং প॒দং সদা॑ পশ্যন্তি সূ॒রয়ঃ॑। দি॒বী॑ব॒ চক্ষু॒রাত॑তম্॥

oṃ viṣṇuḥ, oṃ viṣṇuḥ, oṃ viṣṇuḥ.
oṃ tadviṣṇo̍ḥ para̱maṃ pa̱daṃ sadā̍ paśyanti sū̱raya̍ḥ. di̱vī̍va̱ cakṣu̱rāta̍tam..

মন্ত্রটি উচ্চারণের পর, দুবার আচমন করুন এবং বিষ্ণুকে স্মরণ করুন।

শন্ন আপো ধন্বন্যাঃ শমনঃ সন্তু নূপ্যাঃ শন্নঃ সমুদ্রিয়া আপঃ শমনঃ সন্তু কূপ্যাঃ ।
ওঁ দ্রু॒প॒দাদি॑ব মুমুচা॒নঃ স্বি॒ন্নঃ স্না॒তো মলা॑দিব। পূ॒তং প॒বিত্রে॑ণে॒বাজ্য॒মাপঃ॑ শুন্ধন্তু॒ মৈন॑সঃ॥
ওঁ আপো॒ হি ষ্ঠা ম॑য়ো॒ভুব॒স্তা ন॑ ঊ॒র্জে দ॑ধাতন। ম॒হে রণা॑য়॒ চক্ষ॑সে॥
ওঁ যো বঃ॑ শি॒বত॑মো॒ রস॒স্তস্য॑ ভাজয়তে॒হ নঃ॑। উ॒শ॒তীরি॑ব মা॒তরঃ॑॥
ওঁ তস্মা॒ অরং॑ গমাম বো॒ যস্য॒ ক্ষয়া॑য়॒ জিন্ব॑থ। আপো॑ জ॒নয়॑থা চ নঃ॥
ওঁ ঋ॒তং চ॑ স॒ত্যং চা॒ভী॑দ্ধা॒ত্তপ॒সোঽধ্য॑জায়ত। ততো॒ রাত্র্য॑জায়ত॒ ততঃ॑ সমু॒দ্রো অ॑র্ণ॒বঃ॥
স॒মু॒দ্রাদ॑র্ণ॒বাদধি॑ সংবৎস॒রো অ॑জায়ত। অ॒হো॒রা॒ত্রাণি॑ বি॒দধ॒দ্বিশ্ব॑স্য মিষ॒তো ব॒শী॥
ওঁ সূ॒র্যা॒চ॒ন্দ্র॒মসৌ॑ ধা॒তা য॑থাপূ॒র্বম॑কল্পয়ৎ। দিবং॑ চ পৃথি॒বীং চা॒ন্তরি॑ক্ষ॒মথো॒ স্বঃ॑॥

śanna āpo dhanvanyāḥ śamanaḥ santu nūpyāḥ śannaḥ samudriyā āpaḥ śamanaḥ santu kūpyāḥ .
oṃ dru̱pa̱dādi̍va mumucā̱naḥ svi̱nnaḥ snā̱to malā̍diva. pū̱taṃ pa̱vitre̍ṇe̱vājya̱māpa̍ḥ śundhantu̱ maina̍saḥ..
oṃ āpo̱ hi ṣṭhā ma̍yo̱bhuva̱stā na̍ ū̱rje da̍dhātana. ma̱he raṇā̍ya̱ cakṣa̍se..
oṃ yo va̍ḥ śi̱vata̍mo̱ rasa̱stasya̍ bhājayate̱ha na̍ḥ. u̱śa̱tīri̍va mā̱tara̍ḥ..
oṃ tasmā̱ ara̍ṃ gamāma vo̱ yasya̱ kṣayā̍ya̱ jinva̍tha. āpo̍ ja̱naya̍thā ca naḥ..
oṃ ṛ̱taṃ ca̍ sa̱tyaṃ cā̱bhī̍ddhā̱ttapa̱so’dhya̍jāyata. tato̱ rātrya̍jāyata̱ tata̍ḥ samu̱dro a̍rṇa̱vaḥ..
sa̱mu̱drāda̍rṇa̱vādadhi̍ saṃvatsa̱ro a̍jāyata. a̱ho̱rā̱trāṇi̍ vi̱dadha̱dviśva̍sya miṣa̱to va̱śī..
oṃ sū̱ryā̱ca̱ndra̱masau̍ dhā̱tā ya̍thāpū̱rvama̍kalpayat. diva̍ṃ ca pṛthi̱vīṃ cā̱ntari̍kṣa̱matho̱ sva̍ḥ..

এই মন্ত্রগুলি পাঠ করিয়া মার্জন করিবে, অর্থাৎ মন্ত্র পাঠ করিতে করিতে কুশার অগ্রভাগ দ্বারা বিন্দু বিন্দু জল ধীরে ধীরে ক্রমে ক্রমে স্বীয় মস্তকে, ভূমিতে, তৎপরে শূন্যদেশে সেক করিবে। এইরূপ পুনঃ পুনঃ করিতে হয়। কুশের অভাবে অঙ্গুলি দ্বারা মার্জন করা যাইতে পারে। অনন্তর প্রাণায়াম করিতে হয়।

প্রাণায়াম (prāṇāẏāma)

Section titled “প্রাণায়াম (prāṇāẏāma)”

প্রাণায়ামের পূর্ব্বে তত্তন্মন্ত্রের ঋষ্যাদি স্মরণ করিবে। বদ্ধাঞ্জলি হইয়া পাঠ করিবে -

বিনিয়োগ-
ওঁকারস্য ব্রহ্মঋষির্গায়ত্রীচ্ছন্দোঽগ্নির্দেবতা সর্ব্বকর্মারম্ভে বিনিয়োগঃ।
ওঁ সপ্তব্যাহৃতীনাং প্রজাপতিঋষির্গায়ত্র্যুষ্ণিগনুষ্টুব বৃহতীপংক্তি- ত্রিষ্টুব জগত্যশ্ছন্দাংসি অগ্নিবায়ুসূর্য্যবরুণবৃহস্পতীন্দ্রবিশ্বেদেবা দেবতাঃ প্রাণায়ামে বিনিয়োগঃ।
ওঁ গায়ত্র্যা বিশ্বামিত্র ঋষির্গায়ত্রী-চ্ছন্দঃ সবিতা দেবতা প্রাণায়ামে বিনিয়োগঃ ।
ওঁ গায়ত্রীশিরসঃ প্রজাপতি ঋষি র্গায়ত্রীছন্দো ব্রহ্ম বায়্বগ্নি-সূর্যাচতস্রো দেবতাঃ প্রাণায়ামে বিনিয়োগঃ ।

viniyoga-
oṃkārasya brahma ṛṣi rgāyatrī cchando’gnirdevatā sarvakarmārambhe viniyogaḥ .
oṃ sapta vyāhṛtīnāṃ prajāpati ṛṣi rgāẏatryuṣṇiganuṣṭubbṛhatīpaṅkti jagatyaśchandāṃsi agni-vāyu-sūryya-varuṇa, vṛhaspatīndra-viśvadevā-devatāḥ prāṇāyāme viniyogaḥ .
oṃ gāyatryā viśvāmitra ṛṣirgāyatrī-cchandaḥ savitā devatā prāṇāyāme viniyogaḥ .
oṃ gāyatrī śirasaḥ prajāpati ṛṣi rgāyatrīchando brahma vāyvagni - sūryācatasro devatāḥ prāṇāyāme viniyogaḥ .

অনন্তর প্রাণায়াম করিবে। নিম্নোক্ত মন্ত্র পাঠ করতঃ নাভিদেশে ব্রহ্মার ধ্যান করিয়া পূরক প্রাণায়াম করিবে। মন্ত্র যথা -

নাভো - ওঁ রক্তবর্ণ চতুর্মুখং দ্বিভুজং অক্ষসূত্র কমণ্ডলুকরং হংসাসন সমারূঢ় ব্রহ্মাণং ধ্যায়ন্ ।
ওং ভূঃ । ওং ভুবঃ॑ । ও সুবঃ॑ । ওং মহঃ॑ । ওঞ্জনঃ॑ । ওং তপঃ॑ । ও স॒ত্যম্ । ওন্তথ্স॑বি॒তুর্বরেণ্যং॒ ভর্গো॑ দে॒বস্য॑ ধীমহি । ধিয়ো॒ যো নঃ॑ প্রচো॒দয়াৎ । ওমাপো॒ জ্যোতী॒রসো॒ঽমৃতং॒ ব্রহ্ম॒ ভূর্ভুব॒স্সুব॒রোম্ ।

nābhau - oṃ raktavarṇa caturmukhaṃ dvibhujaṃ akṣasūtra kamaṇḍalukaraṃ haṃsāsana samārūr̤ha brahmāṇaṃ dhyāyan .
oṃ bhūḥ . oṃ bhuva̍ḥ . o suva̍ḥ . oṃ maha̍ḥ . oñjana̍ḥ . oṃ tapa̍ḥ . o sa̱tyam . ontathsa̍vi̱turvareṇya̱ṃ bhargo̍ de̱vasya̍ dhīmahi . dhiyo̱ yo na̍ḥ praco̱dayāt . omāpo̱ jyotī̱raso̱’mṛta̱ṃ brahma̱ bhūrbhuva̱ssuva̱rom .

নিম্নোক্ত মন্ত্র পাঠ করিয়া হৃদয়দেশে বিষ্ণু-চিন্তা করতঃ কুম্ভক প্রাণায়াম করিবে।

হৃদি - ওঁ নীলোৎপলদলপ্রভং চতুর্ভুজং শঙ্খচক্রগদাপদ্মহস্তং গরুড়ারুঢ় কেশবং ধ্যায়ন্ ।
ওং ভূঃ । ওং ভুবঃ॑ । ও সুবঃ॑ । ওং মহঃ॑ । ওঞ্জনঃ॑ । ওং তপঃ॑ । ও স॒ত্যম্ । ওন্তথ্স॑বি॒তুর্বরেণ্যং॒ ভর্গো॑ দে॒বস্য॑ ধীমহি । ধিয়ো॒ যো নঃ॑ প্রচো॒দয়াৎ । ওমাপো॒ জ্যোতী॒রসো॒ঽমৃতং॒ ব্রহ্ম॒ ভূর্ভুব॒স্সুব॒রোম্ ।

hṛdi - oṃ nīlotpaladalaprabhaṃ caturbhujaṃ śaṅkhacakragadāpadmahastaṃ garur̤ārur̤ha keśavaṃ dhyāyan .
oṃ bhūḥ . oṃ bhuva̍ḥ . o suva̍ḥ . oṃ maha̍ḥ . oñjana̍ḥ . oṃ tapa̍ḥ . o sa̱tyam . ontathsa̍vi̱turvareṇya̱ṃ bhargo̍ de̱vasya̍ dhīmahi . dhiyo̱ yo na̍ḥ praco̱dayāt . omāpo̱ jyotī̱raso̱’mṛta̱ṃ brahma̱ bhūrbhuva̱ssuva̱rom .

নিম্নোক্ত মন্ত্র পাঠ করতঃ ললাটে শম্ভুর ধ্যান করিয়া রেচক প্রাণায়াম করিবে।

ললাটে - ওঁ শ্বেতং দ্বিভুজং ত্রিশূলডমরুকরং অর্দ্ধচন্দ্র বিভূষিতং ত্রিনেত্রং বৃষভারূঢ় শম্ভুং ধ্যায়ন্ ।
ওং ভূঃ । ওং ভুবঃ॑ । ও সুবঃ॑ । ওং মহঃ॑ । ওঞ্জনঃ॑ । ওং তপঃ॑ । ও স॒ত্যম্ । ওন্তথ্স॑বি॒তুর্বরেণ্যং॒ ভর্গো॑ দে॒বস্য॑ ধীমহি । ধিয়ো॒ যো নঃ॑ প্রচো॒দয়াৎ । ওমাপো॒ জ্যোতী॒রসো॒ঽমৃতং॒ ব্রহ্ম॒ ভূর্ভুব॒স্সুব॒রোম্ ।

lalāṭe - oṃ śvetaṃ dvibhujaṃ triśūlaḍamarukaraṃ arddhacandra vibhūṣitaṃ trinetraṃ vṛṣabhārūr̤ha śambhuṃ dhyāyan .
oṃ bhūḥ . oṃ bhuva̍ḥ . o suva̍ḥ . oṃ maha̍ḥ . oñjana̍ḥ . oṃ tapa̍ḥ . o sa̱tyam . ontathsa̍vi̱turvareṇya̱ṃ bhargo̍ de̱vasya̍ dhīmahi . dhiyo̱ yo na̍ḥ praco̱dayāt . omāpo̱ jyotī̱raso̱’mṛta̱ṃ brahma̱ bhūrbhuva̱ssuva̱rom .

অনন্তর আচমন করিবে। প্রাতঃ, মধ্যাহ্ন ও সায়াহ্নকালীন আচমনের মন্ত্র পৃথক্ পৃথক্। যে সময়ে সন্ধ্যা করিতে হয়, সেই সময়ের আচমনমন্ত্র পাঠ করিতে হইবে।

প্রাতঃকালের আচমন (prātaḥkāla)

Section titled “প্রাতঃকালের আচমন (prātaḥkāla)”

বিনিয়োগ- সূর্যশ্চমেতি মন্ত্রস্য ব্রহ্মঋষিঃ প্রকৃতিশ্ছন্দ আপো দেবতা, আচমনে বিনিয়োগঃ ।
মন্ত্র- সূর্যশ্চ মা মন্যুশ্চ মন্যুপতয়শ্চ মন্যু॑কৃতে॒ভ্যঃ । পাপেভ্যো॑ রক্ষ॒ন্তাম্ । যদ্রাত্রিয়া পাপ॑মকা॒র্ষম্ । মনসা বাচা॑ হস্তা॒ভ্যাম্ । পদ্ভ্যামুদরে॑ণ শি॒শ্ঞা । রাত্রি॒স্তদ॑বলু॒ম্পতু । যৎকিঞ্চ॑ দুরি॒তং ময়ি॑ । ইদমহং মামমৃ॑তয়ো॒নৌ । সূর্যে জ্যোতিষি জুহো॑মি স্বা॒হা ।

viniyoga- sūryaścameti mantrasya brahmaṛṣiḥ prakṛtiśchanda āpo devatā, ācamane viniyogaḥ . mantra- sūryaśca mā manyuśca manyupatayaśca manyu̍kṛte̱bhyaḥ . pāpebhyo̍ rakṣa̱ntām . yadrātriyā pāpa̍makā̱rṣam . manasā vācā̍ hastā̱bhyām . padbhyāmudare̍ṇa śi̱śñā . rātri̱stada̍valu̱mpatu . yatkiñca̍ duri̱taṃ mayi̍ . idamahaṃ māmamṛ̍tayo̱nau . sūrye jyotiṣi juho̍mi svā̱hā.

মধ্যাহ্নকালের আচমন (madhyāhnakāla)

Section titled “মধ্যাহ্নকালের আচমন (madhyāhnakāla)”

বিনিয়োগ- আপঃ পুনন্ত্বিতি মন্ত্রস্য বিষ্ণু ঋষিরনুষ্টুপ্চ্ছন্দ আপো দেবতা আচমনে বিনিয়োগঃ ।
মন্ত্র- আপঃ॑ পুনন্তু পৃথি॒বীং পৃ॑থি॒বী পূ॒তা পু॑নাতু॒ মাম্ । পু॒নন্তু॒ ব্রহ্ম॑ণ॒স্পতি॒র্ব্রহ্ম॑পূ॒তা পু॑নাতু॒ মাম্ । যদুচ্ছি॑ষ্ট॒মভোজ্য॒য্যঁদ্বা॑ দু॒শ্চরি॑তং॒ মম॑ । সর্বং॑ পুনন্তু॒ মামাপো॑ঽস॒তাঞ্চ॑ প্রতি॒গ্রহ॒॒ স্বাহা

viniyoga- āpaḥ punantviti mantrasya viṣṇu ṛṣiranuṣṭupcchanda āpo devatā ācamane viniyogaḥ . mantra- āpaḥ punantu pṛthivīṃ pṛthivī pūtā punātu mām . punantu brahmaṇaspatirbrahmapūtā punātu mām . yaducchiṣṭamabhōjyayyaṁdvā duścaritaṃ mama . sarvaṃ punantu māmāpōäsatāñca pratigraha svāhā .

সায়ংকালের আচমন (sāẏaṃkāla)

Section titled “সায়ংকালের আচমন (sāẏaṃkāla)”

বিনিয়োগ- অগ্নিশ্চ মেতি মন্ত্রস্য রুদ্রঋষিঃ প্রকৃতিচ্ছন্দ-আপো দেবতা আচমনে বিনিয়োগঃ।
মন্ত্র- অগ্নিশ্চ মা মন্যুশ্চ মন্যুপতয়শ্চ মন্যু॑কৃতে॒ভ্যঃ । পাপেভ্যো॑ রক্ষ॒ন্তাম্ । যদহ্না পাপ॑মকা॒র্ষম্ । মনসা বাচা॑ হস্তা॒ভ্যাম্ । পদ্ভ্যামুদরে॑ণ শি॒শ্ঞা । অহ॒স্তদ॑বলু॒ম্পতু । যৎকিঞ্চ॑ দুরি॒তং ময়ি॑ । ইদমহং মামমৃ॑তয়ো॒নৌ । সত্যে জ্যোতিষি জুহো॑মি স্বা॒হা ।

viniyoga- agniśca mēti mantrasya rudraṛṣiḥi prakṛtiśchanda āpo devatā ācamane viniyogaḥ .
mantra- agniśca mā manyuśca manyupatayaśca manyu̍kṛte̱bhyaḥ . pāpebhyo̍ rakṣa̱ntām . yadahnā pāpa̍makā̱rṣam . manasā vācā̍ hastā̱bhyām . padbhyāmudare̍ṇa śi̱śñā . aha̱stada̍valu̱mpatu . yatkiñca̍ duri̱taṃ mayi̍ . idamahaṃ māmamṛ̍tayo̱nau . satye jyotiṣi juho̍mi svā̱hā .

পুনর্মার্জন (punarmārjana)

Section titled “পুনর্মার্জন (punarmārjana)”

প্রাগুক্তমন্ত্রে জলগণ্ডুষত্রয় পান করিয়া যথাবিধি আচমন করিয়া, পূর্ব্ববৎ জলের ছিটা দিয়া গায়ত্রী পাঠপূর্ব্বক পুনর্মার্জন করিবে।

বিনিয়োগ- আপো হিষ্ঠেতি ঋক্রয়স্য সিন্ধুদ্বীপঋষির্গায়ত্রীচ্ছন্দ আপো দেবতা মার্জনে বিনিয়োগঃ।
মন্ত্র- ওঁ আপো॒ হি ষ্ঠা ম॑য়ো॒ভুব॒স্তা ন॑ ঊ॒র্জে দ॑ধাতন। ম॒হে রণা॑য়॒ চক্ষ॑সে॥
ওঁ যো বঃ॑ শি॒বত॑মো॒ রস॒স্তস্য॑ ভাজয়তে॒হ নঃ॑। উ॒শ॒তীরি॑ব মা॒তরঃ॑॥
ওঁ তস্মা॒ অরং॑ গমাম বো॒ যস্য॒ ক্ষয়া॑য়॒ জিন্ব॑থ। আপো॑ জ॒নয়॑থা চ নঃ॥

viniyoga- āpo hi ṣṭheti ṛk trayasya sindhudvīpa ṛṣi rgāyatrīcchanda āpo devatā mārjane viniyogaḥ .
mantra- oṃ āpo̱ hi ṣṭhā ma̍yo̱bhuva̱stā na̍ ū̱rje da̍dhātana. ma̱he raṇā̍ya̱ cakṣa̍se..
oṃ yo va̍ḥ śi̱vata̍mo̱ rasa̱stasya̍ bhājayate̱ha na̍ḥ. u̱śa̱tīri̍va mā̱tara̍ḥ..
oṃ tasmā̱ ara̍ṃ gamāma vo̱ yasya̱ kṣayā̍ya̱ jinva̍tha. āpo̍ ja̱naya̍thā ca naḥ..

অনন্তর জলগণ্ডুষ নাসিকায় আরোপণ করিয়া অঘমর্ষণ করিবে। অঘমর্ষণ মন্ত্র যথা -

বিনিয়োগ- ঋতমিত্যস্যাঘমর্ষণ ঋষিরনুষ্টুপ্ ছন্দো ভাববৃত্তো দেবতা অশ্বমেধাবভৃতে বিনিয়োগঃ।
মন্ত্র- ওঁ ঋ॒তং চ॑ স॒ত্যং চা॒ভী॑দ্ধা॒ত্তপ॒সোঽধ্য॑জায়ত। ততো॒ রাত্র্য॑জায়ত॒ ততঃ॑ সমু॒দ্রো অ॑র্ণ॒বঃ॥ স॒মু॒দ্রাদ॑র্ণ॒বাদধি॑ সংবৎস॒রো অ॑জায়ত। অ॒হো॒রা॒ত্রাণি॑ বি॒দধ॒দ্বিশ্ব॑স্য মিষ॒তো ব॒শী॥ ওঁ সূ॒র্যা॒চ॒ন্দ্র॒মসৌ॑ ধা॒তা য॑থাপূ॒র্বম॑কল্পয়ৎ। দিবং॑ চ পৃথি॒বীং চা॒ন্তরি॑ক্ষ॒মথো॒ স্বঃ॑॥

viniyoga- ṛtamityasyāghamarṣaṇa ṛṣiranuṣṭup chando bhāvavṛtto devatā aśvamedhāvabhṛte viniyogaḥ.
mantra- oṃ ṛ̱taṃ ca̍ sa̱tyaṃ cā̱bhī̍ddhā̱ttapa̱so’dhya̍jāyata. tato̱ rātrya̍jāyata̱ tata̍ḥ samu̱dro a̍rṇa̱vaḥ.. sa̱mu̱drāda̍rṇa̱vādadhi̍ saṃvatsa̱ro a̍jāyata. a̱ho̱rā̱trāṇi̍ vi̱dadha̱dviśva̍sya miṣa̱to va̱śī.. oṃ sū̱ryā̱ca̱ndra̱masau̍ dhā̱tā ya̍thāpū̱rvama̍kalpayat. diva̍ṃ ca pṛthi̱vīṃ cā̱ntari̍kṣa̱matho̱ sva̍ḥ..

এই মন্ত্র পাঠ করিয়া বাম নাসিকার দ্বারা বায়ু আকর্ষণ করতঃ দক্ষিণ নাসিকার দ্বারা পাপপুরুষের সহিত সেই বায়ু নিঃসারণ করিয়া কল্পিত-শিলাপৃষ্ঠে বামহস্ততলে নিক্ষেপ করিবে। এই প্রকারে বারত্রয় করিবে।

তৎপরে হস্ত প্রক্ষালনপূর্ব্বক আচমন করিয়া সূর্যের দিকে মুখ করে তিনবার গায়ত্রী মন্ত্র পাঠ করুন এবং তিন অঞ্জলি জল নিবেদন করুন। মধ্যাহ্ণ একবার গায়ত্রী মন্ত্র পাঠ করুন এবং কেবল এক অঞ্জলি জল নিবেদন করুন।

মন্ত্র- ওঁ ভূর্ভুবঃ॒ স্বঃ তৎস॑বি॒তুর্বরে॑ণ্যং॒ ভর্গো॑ দে॒বস্য॑ ধীমহি। ধিয়ো॒ যো নঃ॑ প্রচো॒দয়া॑ৎ॥

mantra- oṃ bhūrbhuva̱ḥ svaḥ tatsa̍vi̱turvare̍ṇya̱ṃ bhargo̍ de̱vasya̍ dhīmahi. dhiyo̱ yo na̍ḥ praco̱dayā̍t..

সূর্য্যোপস্থান (sūryopasthāna)

Section titled “সূর্য্যোপস্থান (sūryopasthāna)”

বিনিয়োগ- উদু ত্যমিত্যস্য প্রস্কণ্ব ঋষির্নিবৃদ্গায়ত্রী ছন্দঃ সূর্যো দেবতা সূর্যোপস্থানে বিনিয়োগঃ ।
মন্ত্র- উদু॒ ত্যং জা॒তবে॑দসং দে॒বং ব॑হন্তি কে॒তবঃ॑। দৃ॒শে বিশ্বা॑য়॒ সূর্য॑ম্॥

বিনিয়োগ- চিত্রমিত্যস্য কৌৎস ঋষিস্ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ সূর্যো দেবতা সূর্যোপস্থানে বিনিয়োগঃ ।
মন্ত্র- ওঁ চি॒ত্রং দে॒বানা॒মুদ॑গা॒দনী॑কং॒ চক্ষু॑র্মি॒ত্রস্য॒ বরু॑ণস্যা॒গ্নেঃ। আপ্রা॒ দ্যাবা॑পৃথি॒বী অ॒ন্তরি॑ক্ষং॒ সূর্য॑ আ॒ত্মা জগ॑তস্ত॒স্থুষ॑শ্চ॥

viniyoga- udu tyamityasya praskaṇva ṛṣirnivṛdgāyatrī chandaḥ sūryo devatā sūryopasthāne viniyogaḥ .
mantra- udu̱ tyaṃ jā̱tave̍dasaṃ de̱vaṃ va̍hanti ke̱tava̍ḥ. dṛ̱śe viśvā̍ya̱ sūrya̍m..

viniyoga- citramityasya kautsa ṛṣistriṣṭup chandaḥ sūryo devatā sūryopasthāne viniyogaḥ.
mantra- oṃ ci̱traṃ de̱vānā̱muda̍gā̱danī̍ka̱ṃ cakṣu̍rmi̱trasya̱ varu̍ṇasyā̱gneḥ.āprā̱ dyāvā̍pṛthi̱vī a̱ntari̍kṣa̱ṃ sūrya̍ ā̱tmā jaga̍tasta̱sthuṣa̍śca..

নিম্নলিখিত মন্ত্র পাঠ করার পরে, প্রত্যেককে অঞ্জলি জল নিবেদন করুন।
যথা-

ওঁ নমো ব্রহ্মণে, ওঁ নমো ব্রাহ্মণেভ্যঃ, ওঁ নমো আচার্যেভ্যঃ, ওঁ নমঃ ঋষিভ্যঃ, ওঁ নমো দেবেভ্যঃ, ওঁ নমো বেদেভ্যঃ, ওঁ নমো বায়বে, ওঁ নমো মৃত্যবে, ওঁ নমো বিষ্ণবে, ওঁ নমো বৈশ্রবণায়, ওঁ নমো উপজায় ।

oṃ namo brahmaṇe, oṃ namo brāhmaṇebhyaḥ, oṃ namo ācāryebhyaḥ, oṃ namaḥ ṛṣibhyaḥ, oṃ namo devebhyaḥ, oṃ namo vedebhyaḥ, oṃ namo vāyave, oṃ namo mṛtyave, oṃ namo viṣṇave, oṃ namo vaiśravaṇāya, oṃ namo upajāya .

অনন্তর পিত্রাদির তর্পণ করিয়া গায়ত্রীর আবাহন, অঙ্গন্যাস ও ধ্যান পাঠ করিয়া গায়ত্রী জপ করিবে। প্রাতঃ মধ্যাহ্ন ও সায়ংকালের ধ্যান পৃথক্ পৃথক্। যে সময় সন্ধ্যা করিবে, সেই সময়ের ধ্যান পাঠ করিতে হয়।

অঙ্গন্যাস (aṅganyāsa)

Section titled “অঙ্গন্যাস (aṅganyāsa)”

ওঁ হৃদয়ায় নমঃ,
ভূঃ শিরসে স্বাহা,
ভুবঃ শিখায়ৈ বষট্,
স্বঃ কবচায় হুং,
ভূর্ভুবঃ স্বঃ নেত্রদ্বয়ায় বৌষট্,
ভূর্ভুবঃ স্বঃ করতলপৃষ্ঠাভ্যামস্ত্রায় ফট্।

oṃ hṛdaẏāẏa namaḥ,
bhūḥ śirase svāhā,
bhuvaḥ śikhāẏai vaṣaṭ,
svaḥ kavacāẏa huṃ,
bhūrbhuvaḥ svaḥ netradvaẏāẏa vauṣaṭ,
bhūrbhuvaḥ svaḥ karatalapṛṣṭhābhyāmastrāẏa phaṭ.

ডান হাতের তর্জনী, মধ্যমা এবং অনামিকা আঙুলের অগ্রভাগ দিয়ে “ওঁ হৃদয়ায় নমঃ” উচ্চারণ করুন। “ভূঃ শিরসে স্বাহা” মন্ত্রটি উচ্চারণ করার সময় মধ্যমা তর্জনীর অগ্রভাগ দিয়ে কপাল স্পর্শ করুন। শরীরের উপরের অংশ দিয়ে “ভুবঃ শিখায়ৈ বষট্” মন্ত্রটি মাথার মুকুট স্পর্শ করুন। ডান এবং বাম দিকে ঘুরিয়ে পঞ্চাং লির সামনের অংশ দিয়ে “স্বঃ কবচায় হুং” মন্ত্রটি সঠিক ক্রমে বাহুদ্বয় স্পর্শ করুন। “ভূর্ভুবঃ স্বঃ নেত্রদ্বয়ায় বৌষট্” মন্ত্রটি উচ্চারণ করুন। “ভূর্ভুবঃ স্বঃ করতলপৃষ্ঠাভ্যামস্ত্রায় ফট্” উচ্চারণ করার পর, বাম তর্জনী, মধ্যমা এবং অনামিকা আঙুল একত্রিত করুন এবং বাম তালুতে তালি দিন। এইরূপ তিনবার করিবে। যদি অক্ষম হন তবে একবার করুন।

গায়ত্রীর আবাহন (gāẏatrī āvāhana)

Section titled “গায়ত্রীর আবাহন (gāẏatrī āvāhana)”

কৃতাঞ্জলি হইয়া পাঠ করিবে -

বিনিয়োগ- বিশ্বামিত্র ঋষির্গায়ত্রী ছন্দঃ, সবিতা দেবতা জপোপনয়নে বিনিয়োগঃ ।
মন্ত্র- ওঁ আয়াহি বরদে দেবি ! ত্র্যক্ষরে ! ব্রহ্মবাদিনি ! গায়ত্রীচ্ছন্দসাং মাত ব্রহ্ময়োনি নমোঽস্তুতে ।

viniyoga- viśvāmitra ṛṣirgāyatrī chandaḥ, savitā devatā japopanayane viniyogaḥ .
mantra- oṃ āyāhi varade devi ! tryakṣare ! brahmavādini ! gāyatrīcchandasāṃ mātabrahmayoni namo’stute .

গায়ত্রীর ধ্যান (gāẏatrī dhyāna)

Section titled “গায়ত্রীর ধ্যান (gāẏatrī dhyāna)”

প্রাতঃকালের ধ্যান (prātaḥkāla)

Section titled “প্রাতঃকালের ধ্যান (prātaḥkāla)”

ওঁ কুমারীং ঋগ্বেদয়ুতাং ব্রহ্মরূপাং বিচিন্তয়েৎ । হংসস্থিতাং কুশহস্তাং সূর্য্যমণ্ডল সংস্থিতাম্ ॥

oṃ kumārīṃ ṛgvedayutāṃ brahmarūpāṃ vicintayet . haṃsasthitāṃ kuśahastāṃ sūryyamaṇḍala saṃsthitām ..

মধ্যাহ্নকালের ধ্যান (madhyāhnakāla)

Section titled “মধ্যাহ্নকালের ধ্যান (madhyāhnakāla)”

ওঁ সাবিত্রীং বিষ্ণুরূপাঞ্চ তার্ক্ষ্যস্থাং পীতবাসসীম্ । যুবতীঞ্চ যজুর্বেদাং সূর্যমণ্ডলসংস্থিতাম্ ॥

oṃ sāvitrīṃ viṣṇurūpāñca tārkṣyasthāṃ pītavāsasīm . yuvatīñca yajurvedāṃ sūryamaṇḍalasaṃsthitām ..

সায়াহ্নকালের ধ্যান (sāẏaṃkāla)

Section titled “সায়াহ্নকালের ধ্যান (sāẏaṃkāla)”

ওঁ সরস্বতীং শিবরূপাঞ্চ বৃদ্ধাং বৃষভবাহিনীম্ । সূর্যমণ্ডলমধ্যস্থাং সামবেদসমায়ুতাম্ ॥

oṃ sarasvatīṃ śivarūpāñca vṛddhāṃ vṛṣabhavāhinīm . sūryamaṇḍalamadhyasthāṃ sāmavedasamāyutām ..

গায়ত্রী শাপোদ্ধার (gāẏatrī śāpoddhāra)

Section titled “গায়ত্রী শাপোদ্ধার (gāẏatrī śāpoddhāra)”

বিনিয়োগ- গায়ত্র্যা ব্রহ্মশাপবিমোচনমন্ত্রস্য ব্রহ্মঋষির্গায়ত্রীচ্ছন্দো ব্রহ্ম দেবতা ব্রহ্মশাপ-বিমোচনে বিনিয়োগঃ।
মন্ত্র- ওঁ গায়ত্রি ত্বং যদ্ব্রহ্মেতি ব্রহ্মবিদো বিদুস্ত্বাম্। পশ্যন্তি ধীরাঃ সুমনসো বা।
গায়ত্রী ত্বং ব্রহ্মশাপাদ্ বিমুক্তা ভব॥

বিনিয়োগ- গায়ত্র্যা বশিষ্ঠশাপ-বিমোচনমন্ত্রস্য বশিষ্ঠ ঋষিরনুষ্টুপ্চ্ছন্দো ব্রহ্মবিষ্ণুরুদ্রা দেবতা বশিষ্ঠশাপবিমোচনে বিনিয়োগঃ।
মন্ত্র- ওঁ অর্কজ্যোতিরহং ব্রহ্ম ব্রহ্মজ্যোতিরহং শিবঃ। শিবজ্যোতিরহং বিষ্ণুব্বিষ্ণুজ্যোতিঃ শিবঃ পরঃ।
গায়ত্রি ত্বং বশিষ্ঠশাপাদ্ বিমুক্তা ভব॥

বিনিয়োগ- গায়ত্র্যা বিশ্বামিত্রশাপবিমোচনমন্ত্রস্য বিশ্বামিত্রঋষিরনুষ্টুপ্চ্ছন্দো গায়ত্রী দেবতা বিশ্বামিত্র-শাপবিমোচনে বিনিয়োগঃ।
মন্ত্র- ওঁ অহো দেবি মহাদেবি বিদ্যে সন্ধ্যে সরস্বতি। অজরে অমরে চৈব ব্রহ্মযোনি নমোঽস্তুতে।
গায়ত্রি ত্বং বিশ্বামিত্রশাপাদ্ বিমুক্তা ভব ॥

viniyoga- gāẏatryā brahmaśāpavimocanamantrasya brahmaṛṣirgāẏatrīcchando brahma devatā brahmaśāpa-vimocane viniyogaḥ.
mantra- oṃ gāẏatri tvaṃ yadbrahmeti brahmavido vidustvām. paśyanti dhīrāḥ sumanaso vā. gāẏatrī tvaṃ brahmaśāpād vimuktā bhava..

viniyoga- gāẏatryā vaśiṣṭhaśāpa-vimocanamantrasya vaśiṣṭha ṛṣiranuṣṭupcchando brahmaviṣṇurudrā devatā vaśiṣṭhaśāpavimocane viniyogaḥ.
mantra- oṃ arkajyotirahaṃ brahma brahmajyotirahaṃ śivaḥ. śivajyotirahaṃ viṣṇuvviṣṇujyotiḥ śivaḥ paraḥ. gāẏatri tvaṃ vaśiṣṭhaśāpād vimuktā bhava..

viniyoga- gāẏatryā viśvāmitraśāpavimocanamantrasya viśbāmitraṛṣiranuṣṭupcchando gāẏatrī devatā viśvāmitra-śāpavimocane viniyogaḥ.
mantra- oṃ aho devi mahādevi vidye sandhye sarasvati. ajare amare caiva brahmayoni namo’stute. gāẏatri tvaṃ viśvāmitraśāpād vimuktā bhava ..

গায়ত্রী জপ (gāẏatrī japa)

Section titled “গায়ত্রী জপ (gāẏatrī japa)”

গায়ত্রী জপের শুরুতে গায়ত্রীহৃদয় পাঠ করতে হয়। গায়ত্রী মন্ত্রটি একশত আটবার জপ করুন, অক্ষম হলে অন্তত দশবার জপ করুন। প্রাতঃকালে বাম হাতটি বুকের ওপর রাখুন এবং ডান হাতটি তার উপরে রাখুন। গায়ত্রী জপের আগে গায়ত্রীর শপোদ্ধার, এবং গায়ত্রী জপের পরে গায়ত্রী কবচ পাঠ করুন।

গায়ত্রী বিসর্জন (gāẏatrī visarjana)

Section titled “গায়ত্রী বিসর্জন (gāẏatrī visarjana)”

অনন্তর নিম্নলিখিত মন্ত্র পাঠ করিয়া এক অঞ্জলি জলত্যাগ পূর্ব্বক জপ বিসর্জন করিবে।
মন্ত্র যথা -

ওঁ মহেশবদনোৎপন্না বিষ্ণোহৃদয়সম্ভবা। ব্রহ্মণা সমনুজ্ঞাতা গচ্ছ দেবি যথেচ্ছয়া ॥

oṃ maheśavadanotpannā viṣṇohṛdaẏasambhavā. brahmaṇā samanujñātā gaccha devi yathecchaẏā ..

নিম্নোক্ত মন্ত্র পাঠ করিয়া একবার জলাঞ্জলি ত্যাগ করিবে -

ওঁ অনেন জপেন ভগবন্তাবাদিত্যশুক্রৌ গ্রীয়েতাম্। ওঁ আদিত্যশুক্রাভ্যাং নমঃ।

oṃ anena japena bhagavantāvādityaśukrau prīyetām . oṃ ādityaśukrābhyāṃ namaḥ .

আত্মরক্ষা (ātmarakṣā)

Section titled “আত্মরক্ষা (ātmarakṣā)”

যজ্ঞোপবীতের সহিত দক্ষিণহস্তের বৃদ্ধাঙ্গুষ্ঠদ্বারা দক্ষিণ কর্ণের পৃষ্ঠদেশ স্পর্শ করিয়া মন্ত্র পড়িবে -

বিনিয়োগ- জাতবেদস ইত্যস্য কাশ্যপঋষিস্ত্রিষ্টুপ ছন্দোহগ্নিদেবতা আত্মরক্ষায়াং জপে বিনিয়োগঃ।
মন্ত্র- ওঁ জা॒তবে॑দসে সুনবাম॒ সোম॑মরাতীয়॒তো নি দ॑হাতি॒ বেদঃ॑। স নঃ॑ পর্ষ॒দতি॑ দু॒র্গাণি॒ বিশ্বা॑ না॒বেব॒ সিন্ধুং॑ দুরি॒তাত্য॒গ্নিঃ॥

viniyoga- jātavedasa ityasya kāśyapaṛṣistriṣṭupa chando’agnidevatā ātmarakṣāẏāṃ jape viniẏogaḥ.
mantra- oṃ jā̱tave̍dase sunavāma̱ soma̍marātīya̱to ni da̍hāti̱ veda̍ḥ. sa na̍ḥ parṣa̱dati̍ du̱rgāṇi̱ viśvā̍ nā̱veva̱ sindhu̍ṃ duri̱tātya̱gniḥ..

রুদ্রোপস্থান (rudropasthāna)

Section titled “রুদ্রোপস্থান (rudropasthāna)”

অতঃপর কৃতাঞ্জলি হইয়া নিম্নলিখিত বিরূপাক্ষ মন্ত্রটি জপ করুন এবং প্রণাম করুন -

বিনিয়োগ- ঋতমিত্যস্য কালাগ্নিরুদ্রঋষিরনুষ্টুপ ছন্দো রুদ্রো দেবতা রুদ্রোপস্থানে বিনিয়োগঃ।
মন্ত্র- ওঁ ঋতং সত্যং পরং ব্রহ্ম পুরুষং কৃষ্ণপিঙ্গলম্। ঊর্দ্ধলিঙ্গং বিরূপাক্ষং বিশ্বরূপং নমো নমঃ॥

viniẏoga- ṛtamityasya kālāgnirudra ṛṣiranuṣṭupchando rudro devatā rudropasthāne viniyogaḥ.
mantra- oṃ ṛtaṃ satyaṃ paraṃ brahma puruṣaṃ kṛṣṇapiṅgalam. ūrdhvaliṅgaṃ virūpākṣaṃ viśvarūpaṃ namo namaḥ ..

পরে নিম্নোক্ত মন্ত্রে প্রত্যেককে জলাঞ্জলি দান করিবে, যথা -

ওঁ ব্রহ্মণে নমঃ, ওঁ বিষ্ণবে নমঃ, ওঁ রুদ্রায় নমঃ, ওঁ বরুণায় নমঃ, ওঁ শিবায় নমঃ, ওঁ ঋষিভ্যো নমঃ, ওঁ দেবেভ্যো নমঃ, ওঁ বায়বে নমঃ, ওঁ প্রজাপতয়ে নমঃ, ওঁ সর্ব্বেভ্যো দেবেভ্যো নমঃ, ওঁ সর্ব্বেভ্যো দেবীভ্যো নমঃ ॥

oṃ brahmaṇe namaḥ, oṃ viṣṇabe namaḥ, oṃ rudrāẏa namaḥ, oṃ varuṇāẏa namaḥ, oṃ śivāẏa namaḥ, oṃ ṛṣibhyo namaḥ, oṃ devebhyo namaḥ, oṃ vāẏave namaḥ, oṃ prajāpataẏe namaḥ, oṃ sarvebhyo devebhyo namaḥ, oṃ sarvebhyo devībhyo namaḥ ..

অতঃপর সূর্যার্ঘ্যদান করিয়া সূর্য্যের প্রণাম করিবে।

সূর্যার্ঘ্যদান এবং প্রণাম (sūryārghya)

Section titled “সূর্যার্ঘ্যদান এবং প্রণাম (sūryārghya)”

সূর্যার্ঘ্যদান মন্ত্র- ওঁ নমো বিবস্বতে ব্রহ্মন্ ভাস্বতে বিষ্ণুতেজসে। জগৎ সবিত্রে শুচয়ে সবিত্রে কর্মদায়িনে। ইদমর্ঘ্যং ওঁ শ্রীসূর্যায় নমঃ।
সূর্য্যের প্রণামমন্ত্র- ওঁ জবাকুসুমসঙ্কাশং কাশ্যপেয়ং মহাদ্যুতিম্। ধ্বান্তারিং সর্বপাপঘ্নং প্রণতোহস্মি দিবাকরম্ ॥

sūryārghyadāna mantra- oṃ namo b=vivasbate brahman bhāsvate viṣṇutejase. jagat savitre śucaẏe savitre karmadāẏine. idamarghyaṃ oṃ śrīsūryāẏa namaḥ.
sūrya praṇāmamantra- oṃ jabākusumasaṅkāśaṃ kāśyapeẏaṃ mahādyutim. dhvāntāriṃ sarvapāpaghnaṃ praṇato’asmi divākaram ..

ব্রহ্মযজ্ঞ (brahmayajña)

Section titled “ব্রহ্মযজ্ঞ (brahmayajña)”

অনন্তর পূর্ব্বাস্য হইয়া পদ্মাসনে উপবেশন পূর্ব্বক বামহস্তে কুশ ধারণ করিয়া তদুপরি দক্ষিণহস্ত অধোমুখে রাখিয়া এবং বামপদের উপর দক্ষিণপদ স্থাপন করিয়া তিনবার গায়ত্রী পাঠ করিয়া বেদাদি মন্ত্রচতুষ্টয় পাঠ করিবে, ইহাকে ব্রহ্মযজ্ঞ বলে। যথা -

অগ্নিমীল়ে ইত্যস্য মধু ছন্দ ঋষির্গায়ত্রী ছন্দ অগ্নির্দেবতা ব্রহ্ময়জ্ঞ জপে বিনিয়োগঃ।
ওঁ অ॒গ্নিমী॑ল়ে পু॒রোহি॑তং য॒জ্ঞস্য॑ দে॒বমৃ॒ত্বিজ॑ম্ । হোতা॑রং রত্ন॒ধাত॑মম্ ॥
ইষে ত্বেত্যস্য যাজ্ঞবল্ক্যঋষির্বায়ুর্দেবতা ব্রহ্ময়জ্ঞজপে বিনিয়োগঃ।
ওঁ ই॒ষে ত্বো॒র্জে ত্বা॑ বা॒য়ব॑স্স্থোপা॒য়ব॑স্স্থ দে॒বো ব॑স্সবি॒তা প্রার্প॑য়তু॒ শ্রেষ্ঠ॑তমায়॒ কর্ম॑ণ॒॥
অগ্ন আয়াহীত্যস্য গৌতমঋষির্গায়ত্রী ছন্দোঽগ্নির্দেবতা ব্রহ্ময়জ্ঞজপে বিনিয়োগঃ।
ওঁ অ꣢গ্ন꣣ আ꣡ যা꣢হি বী꣣ত꣡যে꣢ গৃণা꣣নো꣢ হ꣣ব্য꣡দা꣢তয়ে। নি꣡ হোতা꣢꣯ সৎসি ব꣣র্হি꣡ষি꣢ ॥
শন্নো দেবীরিত্যস্য পিপ্পলাদঋষির্গায়ত্রীচ্ছন্দ আপো দেবতা ব্রহ্ময়জ্ঞজপে বিনিয়োগঃ।
ওঁ শন্নো॑ দে॒বীর॒ভিষ্ট॑য়॒ঽআপো॑ ভবন্তু পী॒তয়ে॑। শংয়োর॒ভি স্র॑বন্তু নঃ॥

agnimīl̤e ityasya madhu chanda ṛṣirgāẏatrī chanda agnirdevatā brahmaẏajña jape viniẏogaḥ.
oṃ a̱gnimī̍l̤e pu̱rohi̍taṃ ya̱jñasya̍ de̱vamṛ̱tvija̍m . hotā̍raṃ ratna̱dhāta̍mam ..
iṣe tvetyasya yājñavalkyaṛṣirvāẏurdevatā brahmayajñajape viniẏogaḥ .
oṃ i̱ṣe tvo̱rje tvā̍ vā̱yava̍ssthopā̱yava̍sstha de̱vo va̍ssavi̱tā prārpa̍yatu̱ śreṣṭha̍tamāya̱ karma̍ṇa̱..
agna āẏāhītyasya gautamaṛṣirgāẏatrī chando’gnirdevatā brahmaẏajñajape viniẏogaḥ.
oṃ a꣢gna꣣ ā꣡ yā꣢hi vī꣣ta꣡ye꣢ gṛṇā꣣no꣢ ha꣣vya꣡dā꣢taye. ni꣡ hotā꣢꣯ satsi ba꣣rhi꣡ṣi꣢..
śanno devīrityasya pippalādaṛṣirgāẏatrīcchanda āpo devatā brahmayajñajape viniẏogaḥ.
oṃ śanno̍ de̱vīra̱bhiṣṭa̍ya̱’āpo̍ bhavantu pī̱taye̍. śaṃyora̱bhi sra̍vantu naḥ..

ইতি সামবেদীয়সন্ধ্যাবিধি সমাপ্ত ।

References

  • Purohit Darpan by Pandit Surendramohan Bhattacharya
  • Gayatri Vyakhya Vivrtih by Sri Jiva Goswami, Edited by Sri Haridasa Sastri
  • Nityakarma Puja Prakash by Gitapress